Tôi xin giới thiệu đến các bạn quyển sách “Cẩm nang nghiên cứu khoa học“. Đây là cuốn sách tôi soạn cho các bạn sinh viên sau đại học, nhất là các bạn có ý định hay đang làm nghiên cứu tiến sĩ.

Sách ‘mới’: Cẩm nang nghiên cứu khoa học (giá bán 118,000 đồng) và Câu chuyện khoa học (105,000 đồng). Cả hai cuốn do Nxb Tổng Hợp in và phát hành.

Cuốn sách này được soạn từ những bài giảng trong các chương trình ‘workshops’ ở Việt Nam trong hơn 10 năm qua. Tôi nhắm đến các sinh viên đại học đang có ý định theo đuổi nghiên cứu khoa học như là một sự nghiệp. Do đó, trong sách tôi cố gắng trả lời những câu hỏi như bắt đầu nghiên cứu như thế nào, thiết kế một nghiên cứu ra sao, và công bố khoa học chỗ nào cho tốt. Đó chính là những lí do tại sao tôi đặt tựa đề cho sách là ‘Cẩm nang nghiên cứu khoa học’ kèm theo tiêu đề ‘từ nghiên cứu đến công bố’.

Nội dung sách bao gồm 4 phần chính, từ ý tưởng đến công bố. Phần đầu liên quan đến những vấn đề chung như thế nào là nghiên cứu khoa học, ý tưởng nghiên cứu đến từ đâu, và cách tiếp cận câu hỏi nghiên cứu như thế nào. Phần II của sách là các vấn đề liên quan đến ‘kĩ thuật’ như chọn mô hình nghiên cứu, cỡ mẫu, tính đại diện, thiết kế bộ câu hỏi, phân tích và diễn giải dữ liệu. Phần III là cách viết bài báo khoa học và chọn tập san để công bố. Tôi có đưa ra những nguyên tắc về cách viết abstract, phần dẫn nhập, phương pháp, bàn luận, kèm theo những ví dụ cụ thể (phần này dài hơn 50 trang). Và, phần IV là những vấn đề ‘vĩ mô’ như khoa học VN đang ở đâu và con đường để trở thành nhà khoa học độc lập. Sách này soạn để cung cấp cho các bạn muốn làm nghiên cứu khoa học biết được con đường phía trước là gì và làm sao đi trên những con đường đó.

Cuốn sách đã nhận được sự chào đón nhiệt tình từ các bạn nghiên cứu sinh. Hôm qua, tôi nhận được email của một em nghiên cứu sinh bên Đức cho biết cuốn sách đó và cuốn R là ‘hành trang’ của em ấy trong những ngày học ở bên Đức. Chẳng những thế, em ấy còn thấy nhiều bạn học khác cũng có cuốn đó khi họ tham khảo viết bài báo khoa học. Nhận được những email như thế làm tôi thấy vui, vì những gì mình làm đã giúp ích cho một số người.

Sách dù mới in chưa đầy 1 năm nhưng đã in lại lần thứ hai. Sau lần in thứ nhất, một số bạn phát hiện vài sai sót nhỏ trong sách và có báo cho tôi hay. Tôi rất cám ơn các bạn đó, vì không có những độc giả như thế thì sách khó mà hoàn chỉnh được. Đáng lí ra lần in thứ 2 là đã chỉnh sửa, nhưng nhà xuất bản do nhu cầu cấp thiết nên họ in luôn và tôi cũng chỉ mới biết đây. Nhưng chắc chắn lần in thứ 3 thì tôi sẽ chỉnh sửa và thêm một vài chương mà một số bạn đã góp ý.

Các chương sách:

0 Lời nói đầu
1 Tại sao nghiên cứu khoa học?
2 Thế nào là nghiên cứu khoa học?
3 Ý tưởng nghiên cứu đến từ đâu?
4 Cách tiếp cận câu hỏi nghiên cứu
5 Thế nào là “cái mới” trong khoa học?
6 Chọn mô hình nghiên cứu
7 Cỡ mẫu và huyền thoại con số 30
8 Ngộ nhận về tính đại diện
9 Cách thiết kế bộ câu hỏi
10 Phân tích dữ liệu
11 Hai trường phái phân tích thống kê
12 Trị số P trong nghiên cứu khoa học
13 Diễn giải kết quả nghiên cứu khoa học
14 Cách viết bài báo khoa học
15 Tiếng Anh trong bài báo khoa học
16 Kinh nghiệm viết bài báo khoa học
17 Vấn nạn tập san khoa học “dỏm”
18 Cách đọc bài báo khoa học
19 Khoa học Việt Nam đang ở đâu
20 Những vấn đề thời sự
21 Con đường trở thành một nhà khoa học độc lập

Câu chuyện khoa học

Nhân dịp này, cũng xin giới thiệu một cuốn khác có tên là “Câu chuyện khoa học”, xuất bản năm 2017 và đã tái bản lần 2 năm ngoái. Đây là sách loại tạo cảm hứng cho nghiên cứu khoa học. Tôi chia sách thành 3 phần: Phần I là những câu chuyện về khám phá trong khoa học; Phần II là những câu chuyện về con số; và Phần III là những câu chuyện về nhà khoa học.

Trong phần I, các bạn sẽ đọc những câu chuyện thú vị đằng sau những khám phá nổi tiếng. Những câu chuyện về các giải thưởng Nobel và cách nhìn các khám phá đó của người bình thường, có chút thi vị và văn hóa tính. Các bạn sẽ biết khám phá gen LRP5 bắt đầu từ một tai nạn giao thông, hay khám phá leptin từ một em bé rất mập.

Phần II là những bài liên quan đến con số, cụ thể là xác suất. Tôi dành 3 bài để nói về trị số P trong khoa học. Ngoài ra, tôi cũng dành một số bài viết về cái tôi gọi là ‘căn bệnh con số’ trong giới báo chí. Thật ra, đây là bài tôi nói trong một hội thảo về báo chí và khoa học ở Vĩnh Phú vào năm mà ông Nguyễn Quân còn làm thứ trưởng Bộ KHCN. Các bạn sẽ ngạc nhiên thấy con số thú vị như thế nào.

Phần III viết về những nhà khoa học lừng danh. Trong đó có Charles Darwin, Alexandre Yersin, Paul Erdos, v.v. Nhưng tôi cũng viết về những người thầy [đã qua đời] của tôi, như là những lời tri ân cho họ. Tôi không viết theo cách ‘ca ngợi’ và cảm tính như hay thấy trên báo chí (kiểu như ‘hi sinh’, ‘dấn thân’, ‘chinh phục’, ‘làm rạng danh’, v.v.) mà viết theo cách nhìn nhận của người trong cuộc.

Tôi nghĩ sách sẽ rất thú vị với các bạn đang theo đuổi sự nghiệp khoa học. Xin mời các bạn ủng hộ!

Ghi thêm: Sách có bán tại nhà sách Minh Khai trên đường Nguyễn Thị Minh Khai. Em cũng có thể mua qua mạng và họ giao sách tận nhà. Trang mạng là:
https://www.nxbhcm.com.vn/sach-cua-gs-ts-nguyen-van-tuan-34

Tôi rất hân hạnh giới thiệu đến các bạn đọc xa gần một cuốn sách mới nhất của tôi có tựa đề là “Cẩm nang nghiên cứu khoa học: từ ý tưởng đến công bố” (1). Đây không phải là cuốn sách cũ, mà nội dung hoàn toàn mới. Nội dung bao gồm 20 chương sách nhằm giải đáp những thắc mắc mà nhiều học sinh và sinh viên thường tự hỏi bắt đầu nghiên cứu khoa học từ đâu, ý tưởng nghiên cứu xuất phát từ nguồn nào, phương pháp nghiên cứu ra sao, và công bố kết quả nghiên cứu ở đâu. Đó là những câu hỏi cơ bản trong qui trình nghiên cứu khoa học.

Cuốn sách này chỉ là một tập tài liệu ngắn nhằm tổng quan qui trình và nghiên cứu khoa học. Nội dung không đi vào chi tiết về phương pháp, vốn là chủ đề của các cuốn sách khác. Mục tiêu của tôi là cung cấp cho các bạn mới bắt đầu làm nghiên cứu khoa học thấy được hành trình trước mắt để chuẩn bị. Cuốn sách được soạn từ những bài giảng trong các lớp tập huấn về nghiên cứu khoa học do tôi thực hiện trong thời gian hơn 15 năm qua ở Việt Nam. Qua những lớp tập huấn này, tôi đã rút ra nhiều bài học từ học viên và qua hợp tác nghiên cứu. Những lớp tập huấn đó được sự giúp đỡ của rất nhiều người mà tôi muốn ghi nhận và cảm ơn. Tôi đặc biệt cám ơn Tiến sĩ Trần Sơn Thạch (Viện nghiên cứu y khoa Garvan) và Bs Hà Tấn Đức (Bệnh viện Đa Khoa Trung Ương Cần Thơ) đã giúp tôi và trợ giảng trong nhiều năm qua trong các lớp học về phương pháp nghiên cứu khoa học.

Xin trích vài đoạn để các bạn biết hơn chút về nội dung cuốn sách:

Thế nào là “nghiên cứu khoa học“?

“Nghiên cứu khoa học là chủ đề của chương này. Theo tôi, nghiên cứu khoa học là một hoạt động của con người nhằm sáng tạo ra tri thức mới hay mở rộng tri thức hiện hành qua ứng dụng phương pháp khoa học.

Hai điều kiện của định nghĩa trên là mục tiêu và phương pháp. Mục tiêu là nhằm sáng tạo ra tri thức mới hoặc mở rộng ‘biên cương’ của tri thức hiện hành. Tri thức mới dĩ nhiên phải được chuyển hóa từ thông tin và dữ liệu. Khám phá ra một động vật mới, phát hiện một mối liên hệ mới giữa gen và bệnh tật, hay phát hiện một qui luật tự nhiên, tất cả những điều đó đều có thể xem là tri thức mới. Mở rộng kiến thức hiện hành bao gồm việc ứng dụng tri thức vào một lĩnh vực cụ thể. Chẳng hạn như chúng ta biết được cơ chế của các xương bào trong xương là một tri thức tương đối mới, nhưng tìm cách ức chế các xương bào đó để phát triển thành thuốc điều trị cho bệnh nhân thì được xem là một sự mở rộng tri thức khoa học. Do đó, điều kiện thứ nhất của nghiên cứu khoa học là mục tiêu: tạo ra tri thức mới hay mở rộng tri thức hiện hành.

Tri thức ở đây phải đáp ứng 2 đặc tính chính: phổ quát và tái lập. Ở đây, tôi không có ý định bàn sâu về tri thức theo nghĩa triết học vì tôi không am hiểu triết học. Kiến thức phổ quát có thể hiểu là những tri thức mang tính qui luật tự nhiên. Chẳng hạn như hút thuốc lá gây ung thư phổi có thể xem là một tri thức phổ quát, vì tri thức này hiện diện ở bất cứ sắc dân nào và địa phương nào. Đặc tính thứ hai là tái lập (reproducibility). Một công trình nghiên cứu được xem là khoa học nếu kết quả từ nghiên cứu có thể lặp lại trong nhiều nghiên cứu khác với điều kiện các nghiên cứu đó dùng cùng phương pháp với nghiên cứu gốc. Chẳng hạn như mối liên hệ giữa gen FTO và tiểu đường được quan sát ở rất nhiều nghiên cứu độc lập trên thế giới, và đây là một đặc tính quan trọng của khoa học. Nếu kết quả nghiên cứu không được tái lập thì đó chưa phải là tri thức khoa học. Do đó, tính tái lập có thể xem là nền tảng của khoa học, và là yếu tố để phân biệt khoa học thật với khoa học dỏm.”

Ý tưởng nghiên cứu đến từ đâu?

“Nghiên cứu khoa học xuất phát từ ý tưởng. Ý tưởng xuất phát từ nhiều nguồn, nhưng chủ yếu là qua quan sát thực tế, đọc những bài nghiên cứu trước (hay trong y văn, đối với ngành y), tham dự hội nghị; chú ý đến kĩ thuật mới, ý tưởng ngành khác; và … một chút tưởng tượng. Quan sát thực tế là một nguồn ý tưởng rất quan trọng. Chẳng hạn như tôi chú ý thấy hình như số bệnh nhân tử vong ở bệnh viện hơi nhiều trong hai ngày cuối tuần, tôi nghĩ ngay đến lời giải thích rằng có thể hai ngày đó thiếu bác sĩ và y tá, và thế là câu hỏi nghiên cứu hình thành. Tham dự hội nghị và nghe các chuyên gia giảng cũng là dịp để có ý tưởng mới. Có khi có thể các bạn chẳng có ý tưởng gì mới, mà chỉ muốn lặp lại nghiên cứu của người khác ở bệnh viện mình. Loại nghiên cứu “me too” này chẳng có vấn đề gì, vì đó là cách các bạn học làm nghiên cứu.”

Ngộ nhận về tính đại diện:

“Hầu hết những ai làm nghiên cứu lâm sàng đều từng trải qua các hội đồng xét duyện đề tài hay nghiệm thu, và tuyệt đại đa số đều nhận được lời phê bình là nghiên cứu không mang tính đại diện. Nhận xét này hàm ý nói kết quả nghiên cứu không có giá trị khoa học, và có khi nó được dùng như là một cách bác bỏ nỗ lực của nhà nghiên cứu. Nhưng trong thực tế, nhiều nghiên cứu không cần tính đại diện. Trong chương này tôi sẽ giải thích tại sao một nghiên cứu y học nghiêm chỉnh không nhất thiết phải có mẫu mang tính đại diện.”

Tại sao có ngưỡng giá trị P (xác suất) 0.05?

“Nhưng vấn đề đặt ra là ngưỡng của trị số P bao nhiêu để bác bỏ giả thuyết vô hiệu. Fisher đưa ra đề nghị ngưỡng P = 0.05, và không ngờ đề nghị này đã gây một ảnh hưởng vô cùng lớn trong lịch sử khoa học, bởi vì từ đó giới khoa học thuộc tất cả các lĩnh vực và khắp thế giới dùng ngưỡng đó để tuyên bố về khám phá khoa học.

Nhưng tại sao Fisher chọn 0.05 làm ngưỡng để phân định giữa nhiễu và không nhiễu? Đây là một câu hỏi làm nhiều người suy luận và tốn khá nhiều giấy mực. Có truyền thuyết cho rằng một hôm ông tắm trong bồn nhưng vẫn suy tư về ngưỡng của trị số P, nghĩ hoài không ra, thì khi xả nước bồn đột nhiên ông thấy năm ngón chân của mình trên mặt nước làm ông lạnh, và thế là ông chọn trị số P = 0.05 làm ngưỡng để tuyên bố “có ý nghĩa thống kê” (7).”

Mẫu và quần thể:

“Để hiểu kết quả phân tích tốt hơn, chúng ta cần phải phân biệt hai phạm trù: mẫu và quần thể. Mẫu ở đây là sample, là số người chúng ta chọn ngẫu nhiên. Quần thể trong thuật ngữ thống kê là population. Tuy gọi là population nhưng nó không có nghĩa thông thường là dân số. Như vậy, mẫu được lấy từ quần thể. Dĩ nhiên, chúng ta có thể chọn rất nhiều mẫu từ một quần thể, và phân bố của các chỉ số thống kê (được tính toán từ mẫu) cho phép chúng ta có thể suy luận về phân bố của quần thể.

Phân biệt mẫu và quần thể giúp cho chúng ta hiểu rõ hơn khái niệm thống kê, nhưng một phân biệt khác là các chỉ số thống kê mẫu và thông số cũng cần thiết. Khi chúng ta lấy mẫu, chúng ta chỉ có thể tính toán những chỉ số thống kê, như trung bình, trung vị, phương sai, độ lệch chuẩn, tỉ lệ hay xác suất, v.v. Tất cả những chỉ số đó (được tính từ mẫu), thuật ngữ tiếng Anh gọi là statistic. Thuật ngữ thông số hay parameter là những chỉ số thống kê liên quan đến quần thể. Như vậy, chúng ta có hai nhóm chỉ số tồn tại song song nhau, một nhóm đề cập đến mẫu (statistic), một nhóm liên quan đến quần thể (chúng ta gọi là parameter). Theo qui ước chung, kí hiệu của các statistic được viết bằng mẫu tự tiếng Latin, và các thông số được viết bằng mẫu tự Hi Lạp.“

Diễn giải kết quả nghiên cứu:

“Đối diện với một nghiên cứu mà kết quả cho thấy có mối liên quan giữa E và O, người đọc hay nhà khoa học làm gì để đánh giá mức độ khả tín của kết quả này? Một cách đơn giản nhất là xem xét đến mô hình nghiên cứu. Nếu mô hình nghiên cứu là RCT (randomized controlled trial) thì vấn đề đơn giản. Đối với nghiên cứu RCT so sánh hai nhóm (như nhóm dùng thuốc thật và nhóm dùng giả dược) được thiết kế tốt, tất cả các yếu tố liên quan đến O đều bằng nhau giữa hai nhóm bệnh nhân, nên khác biệt về O giữa hai nhóm chỉ có thể là do can thiệp. Nhưng đối với các nghiên cứu quan sát, nhà nghiên cứu không thể kiểm soát tất cả các yếu tố nguy cơ, nên có sự mất cân đối giữa hai nhóm so sánh (mắc bệnh và không mắc bệnh), nên vấn đề trở nên phức tạp hơn nghiên cứu RCT. Để diễn giải kết quả nghiên cứu quan sát một cách hợp lí, nhà nghiên cứu cần phải xem xét đến 3 yếu tố chính:

• Yếu tố ngẫu nhiên (chance hay random error)
• Yếu tố bias
• Yếu tố nhiễu (confounding effect)

Chỉ khi nào loại bỏ ba yếu tố này thì mối liên quan mới có thể xem là mối liên hệ nhân quả.“

Năm nguyên tắc đặt tựa đề bài báo:

“Đặt tựa đề cũng là một khoa học, và điều này không phải là nói theo kiểu mĩ từ đâu, mà là một thực tế. Trong quá khứ đã có rất nhiều nghiên cứu về mối liên quan giữa tựa đề, số chữ trong tựa đề, và tần số trích dẫn của bài báo. Qua những nghiên cứu này, các nhà khoa học có kinh nghiệm đã đi đến vài qui luật (hay đúng hơn là “nguyên tắc”) về cách đặt tựa đề sao cho tối ưu. Năm nguyên tắc sau đây cần phải chú ý khi đặt bút viết tựa đề.

Nguyên tắc 1: Một tựa đề tốt nên chuyển tải được những nét chính của nghiên cứu với số chữ ít nhất.

Nguyên tắc 2: Bắt đầu tựa đề với từ quan trọng.

Nguyên tắc 3: (Nếu có thể tựa đề) nên có một điểm mạnh về phương pháp.

Nguyên tắc 4: Dùng những “từ khóa” (keywords) trong tựa đề.

Nguyên tắc 5: Tựa đề cần phải có thông tin, hay nói theo tiếng Anh là ‘informative’.“

Năm căn bệnh trong khoa học:

“Bệnh tìm ý nghĩa thống kê: Significosis
Bệnh tìm cái mới: Neophilia
Bệnh hám lí thuyết: Theorrhea
Bệnh hám thuật toán: Arigorium
Bệnh chạy theo lượng: Disjunctivitis”

Hi vọng các bạn sẽ tìm thấy vài ý tưởng và sự động viên từ cuốn sách này để dấn thân vào nghiên cứu khoa học.

===

Sách do Nxb Tổng Hợp phát hành. Số trang: 400. Giá bán: 118,000 đồng. Có bán tại Nhà sách Minh Khai, Nhà sách FaHASA, và Nhà sách Tổng Hợp ở Đường Sách.

Mua sách sỉ có thể đặt qua email: hathanhnguyennxb@gmail.com.