Tại sao vaccine Tàu có hiệu quả thấp?

Những nước sử dụng vaccine Tàu đang trải qua một đợt dịch mới [1], và nhiều chuyên gia nghi rằng vaccine Tàu kém hiệu quả. Hoá ra, sự nghi ngờ này phù hợp với chứng cớ khoa học: lượng kháng thể và thời gian tồn tại của kháng thể với vaccine Sinopharm hay Sinovac đều thấp hơn so với vaccine Tây.

1. Hệ miễn dịch và kháng thể

Để hiểu chứng cớ khoa học, xin cho phép tôi giải thích ngắn gọn về cơ chế của hệ miễn dịch trong chúng ta. Ai cũng biết hệ miễn dịch có chức năng bảo vệ cơ thể chúng ta chống lại các mầm mống gây bệnh (như virus, bacteria). Cách hệ thống này bảo vệ là sản sinh ra một đội quân kháng thể, và kháng thể có nhiệm vụ tiêu diệt virus. Nói đơn giản vậy cho dễ hiểu, nhưng nếu muốn tìm hiểu thêm thì có thể đọc bài rất dễ hiểu này [2].

Có hai cách hệ miễn dịch sản sinh kháng thể: bị nhiễm virus và tiêm vaccine. Khi một người bị nhiễm nCov thì hệ miễn dịch người đó sẽ sản sinh ra kháng thể để chống trả lại virus trong tương lai. (Đó chính là lí do mà ông Thượng nghị sĩ Rand Paul nói rằng ông không tiêm vaccine vì đã bị nhiễm rồi). Do đó, vaccine chỉ là một cách để tạo ra kháng thể mà thôi. Và, lượng kháng thể trong cơ thể chúng ta là một ‘đội quân’ quan trọng chống nCov.

Cách thứ hai là tiêm vaccine. Nói ví von, vaccine có chức năng huấn luyện hệ miễn dịch chúng ta nhận ra ‘kẻ thù’ (virus, bacteria). Mỗi vaccine có một con virus đã bị làm suy yếu hay đã bị giết chết, hoặc một protein, hoặc một mảng RNA. Khi cơ thể chúng ta tiếp nhận vaccine, hệ thống miễn dịch nhận ra đây là những ‘kẻ ngoại lai’. Hệ miễn dịch phản ứng bằng cách sản sinh ra những tế bào kí ức và kháng thể nhằm bảo vệ chúng ta khỏi bị nhiễm trong tương lai. Nguyên lí của vaccine đơn giản như thế.

2. Hai yếu tố liên quan đến kháng thể

Do đó, hiệu quả của vaccine có thể đánh giá qua 2 khía cạnh: (a) lượng kháng thể trong cơ thể; và (b) thời gian mà lượng kháng thể đó tồn tại. Lượng kháng thể càng nhiều thì vaccine có hiệu quả càng tốt — đó là theo lí thuyết.

Nhưng nhiều cũng chưa đủ, mà lượng kháng thể phải tồn tại bao lâu để bảo vệ chúng ta. Nói cách khác, ‘kí ức’ của đội quân kháng thể này tồn tại bao lâu để còn nhận ra ‘kẻ thù’. Lượng kháng thể và thời gian là 2 yếu tố quan trọng.

Theo vài nghiên cứu mới công bố gần đây thì cả 2 khía cạnh này, vaccine của Tàu đều kém hơn vaccine phương Tây.

3. Lượng kháng thể: vaccine Tàu và vaccine Tây

Theo một nghiên cứu từ Hồng Kông (Lancet Microbe 15/7/2021) thì ở những người được tiêm 2 liều vaccine Pfizer, lượng kháng thể trong người cao gấp 10 lần so với 2 liều Sinovac [3].

Biểu đồ 1: Lượng kháng thể sau khi tiêm vaccine Pfizer và Sinovac (Nguồn: *Lancet Microbe* 15/7/2021)

Ngay cả một liều vaccine Pfizer lượng kháng thể cũng tương đường với 2 liều Sinovac (xem Biểu đồ 1). Xin nói thêm rằng những người tình nguyện này là nhân viên y tế.

Còn vaccine Sinopharm thì sao? Một nghiên cứu trên hơn 13,000 người tuổi 60+ ở Hungary; trong số này hơn 50% dùng vaccine Sinopharm. Họ dùng ngưỡng kháng thể tối thiểu 50 AU/ml để xem như là có ‘hiệu quả’ [4].

Kết quả như sau: gần 26% những người được tiêm vaccine Sinopharm không đạt ngưỡng đó, trong khi đó chỉ có 1.1 – 1.6% ở người được tiêm vaccine Pfizer và Moderna. Vaccine của Nga cũng khá, với tỉ lệ là 3.2%.

Kết quả phân tích [4] còn cho thấy mức độ bảo vệ của vaccine Sinopharm tương đối thấp ở người cao tuổi. Có đến gần 35% người trên 80 tuổi không có đủ lượng kháng thể chống lại virus. (Và, điều này rất nhứt quán với kết quả thử nghiệm lâm sàng mà tôi đã điểm qua trước đây, và tôi cũng nói không nên tiêm vaccine Sinopharm cho người cao tuổi).

4. Thời gian: vaccine Tàu và vaccine Tây

Đó là lượng, còn thời gian tồn tại của kháng thể thì sao? Một nghiên cứu khác (từ Tàu) chưa qua bình duyệt những đã công bố trên một trạm medRxiv [5], thì lượng kháng thể của vaccine Sinovac suy giảm xuống ngưỡng vô hiệu quả sau 6 tháng tiêm chủng. Ở những người được tiêm 2 liều Sinovac cách nhau 2 tuần, chỉ có 17% có lượng kháng thể trên ngưỡng có thể phát hiện sau 6 tháng. Nếu cách nhau 4 tuần thì tỉ lệ khá hơn: 35% sau 6 tháng (xem biểu đồ dưới đây).

Nói cách khác, sau 6 tháng thì chừng 65% đến 83% người được tiêm vaccine Sinovac không còn được bảo vệ. Hiện nay, chưa có dữ liệu này cho vaccine Sinopharm.

Còn vaccine phương Tây? Theo như một nghiên cứu (mới công bố dưới dạng preprint), hiệu quả của vaccine Pfizer [6] đạt đỉnh (96%) sau 2 tháng tiêm chủng, 84% sau 4 tháng, và giảm dần chừng 6% mỗi tháng. Nhưng chú ý nghiên cứu này chỉ theo dõi tình nguyện viên trong 6 tháng mà thôi.

Còn theo một nghiên cứu khác thì tác giả ước tính rằng vaccine Pfizer và Moderna có thể sản sinh đủ lượng kháng thể giúp hệ miễn dịch chống lại virus nhiều năm [7]. Xin nói thêm là nghiên cứu này được công bố trên Nature, đủ nói lên tầm quan trọng của phát hiện này ra sao.

***

Tóm lại, cả hai vaccine Tàu (Sinopharm và Sinovac) có lượng kháng thể thấp hơn (có thể thấp đến 1/10) so với vaccine mRNA như Pfizer. Ngoài ra, thời gian bảo vệ của vaccine Tàu (Sinovac) có vẻ ngắn hơn so với vaccine của Pfizer. Hai yếu tố này có thể là giải thích tại sao hiệu quả cộng đồng (effectiveness) của vaccine Sinovac và Sinopharm thấp, và giải thích một phần sự bộc phát dịch ở những nước dùng vaccine Tàu trong thời gian qua.

PS: Có bạn cho rằng tôi chỉ trích dẫn dữ liệu ‘xấu’ về vaccine Tàu để nói lên thiên kiến của mình. Tôi nghĩ nhận xét như vậy là thiếu trách nhiệm. Tôi trích dẫn các nghiên cứu nghiêm chỉnh (và có tiêu chuẩn hẳn hoi), và tôi cũng chẳng có thiên kiến gì với mấy dữ liệu đó. Thật ra, chẳng có dữ liệu nào xấu hay tốt cả; dữ liệu từ nghiên cứu là thế, vấn đề là mình hiểu nó như thế nào, và để hiểu nó thì phải có một chút kiến thức về RCT và dịch tễ học. Nếu các bạn biết được nguồn dữ liệu nào tốt hơn thì hãy chia sẻ và diễn giải cho bà con biết, chớ nói ‘khơi khơi’ vậy thì rất ư là unprofessional.

Qua câu chuyện chung quanh vaccine Tàu, tôi thấy hình như có nhiều người ở Việt Nam (toàn giới có học khá) bảo vệ vaccine Tàu hơn cả giới khoa học Tàu! Trớ trêu. Giới khoa học Tàu công bố dữ liệu (theo tôi) là khá nghiêm chỉnh (ví dụ như bài này [5]), và họ đâu có hung hãn bảo vệ vaccine của họ là tốt như vài người Việt đâu. Ngay cả Giám đốc Trung tâm phòng chống và kiểm soát dịch bệnh của Tàu cũng nói vaccine của họ không có hiệu quả cao mà. Có lẽ điều này phản ảnh một phần sự khác biệt về văn hoá khoa học giữa Việt Nam và Tàu?

_______

[1] https://www.nytimes.com/2021/06/22/business/economy/china-vaccines-covid-outbreak.html

[2] https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1876034120305670

[3] So sánh lượng kháng thể giữa Sinovac và Pfizer: https://www.thelancet.com/journals/lanmic/article/PIIS2666-5247(21)00177-4/fulltext#coronavirus-linkback-header

[4] So sánh lượng kháng thể giữa Sinopharm và Pfizer: https://budapest.hu/Lapok/2021/a-fovarosi-onkormanyzat-altal-szervezett-antitestvizsgalat_eredmenyei.aspx

[5] Hồ sơ kháng thể của vaccine Sinovac: https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2021.07.23.21261026v1

[6] Hồ sơ kháng thể của vaccine Pfizer: https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2021.07.28.21261159v1.full.pdf

[7] https://www.nature.com/articles/s41586-021-03738-2

Hiệu quả của vaccine trong cộng đồng và ý nghĩa miễn dịch cộng đồng

Có một hiểu lầm rất phổ biến: người ta lấy con số ‘hiệu quả vaccine’ để biện minh rằng vaccine của Sinopharm cũng có hiệu quả như hay hơn vaccine phương Tây. Nhưng đó là một so sánh rất sai. Trong thực tế thì có 2 hiệu quả: hiệu quả trong thử nghiệm lâm sàng và hiệu quả trong cộng đồng. Chưa ai biết hiệu quả của vaccine Sinopharm trong cộng đồng.

1. Một so sánh ‘misleading’

Có bạn trích dẫn con số hiệu quả vaccine Sinopharm (mà một nhóm ở VN nhập về và ‘tặng’ cho TP HCM) là có hiệu quả cao hơn 1.5 lần so với vaccine của Sinovac. Đây cũng là một con số được nhiều bạn trích dẫn và biện minh cho vaccine của Sinopharm. Nhưng cách so sánh đó hoàn toàn sai, hay nói theo tiếng Anh là rất ư ‘misleading‘.

Misleading là vì các quần thể tình nguyện viên của mỗi thử nghiệm lâm sàng hoàn toàn độc lập với nhau. Tỉ lệ nhiễm trong mỗi quần thể cũng rất khác nhau giữa các nghiên cứu (sẽ giải thích dưới đây). Đặc điểm bệnh lí và hồ sơ sức khoẻ của các tình nguyện viên cũng rất khác nhau giữa các nghiên cứu. Quan trọng hơn là tiêu chuẩn để định nghĩa thế nào là nhiễm rất khác nhau giữa nghiên cứu Sinopharm và Sinovac. Vì những khác biệt đó, không thể so sánh hiệu quả vaccine giữa các thử nghiệm lâm sàng. So sánh như vậy là rất rất sai.

Để các bạn biết cách người ta tính hiệu quả vaccine mà tôi trình bày hôm qua [1], tôi mô tả đơn giản như sau:

trước hết, tính xác suất nhiễm trong nhóm vaccine, gọi là P1;
sau đó, tính tính xác suất nhiễm trong nhóm chứng, gọi là P0;
và hiệu quả vaccine được ước tính là VE = 1 – (P1 / P0).

Nhưng vì thử nghiệm lâm sàng đòi hỏi tình nguyện viên phải đáp ứng các tiêu chuẩn chọn vào và tiêu chuẩn loại trừ rất khắt khe. Nhưng nhìn chung, các nghiên cứu như thế, kể cả của Sinopharm và Sinovac, chỉ chọn những người khoẻ mạnh (như nhân viên y tế chẳng hạn). Tức là P0 của họ thường thấp, và do đó hiệu quả vaccine (VE) thường cao hơn thực tế.

“Thực tế” là gì?

Thực tế ở đây có nghĩa là nếu vaccine được triển khai trong cộng đồng. Trong cộng đồng có rất rất nhiều những nhóm người rất khác nhau về hồ sơ sức khoẻ. Chẳng hạn như có nhóm người khoẻ mạnh, nhóm người cao tuổi, nhóm người mắc những bệnh nền, v.v. Thành ra, hiệu quả vaccine trong cộng đồng nó phản ảnh đúng thực tế hơn là trong thử nghiệm lâm sàng.

Thuật ngữ khoa học gọi hiệu quả vaccine trong cộng đồng là “effectiveness”, còn trong thử nghiệm lâm sàng là “efficacy”. Đối với người làm hoạch định chiến lược y tế, effectiveness quan trọng hơn efficacy. Tôi sẽ đề cập đến effectiveness là ‘hiệu quả trong cộng đồng‘.

2. Hiệu quả vaccine trong cộng đồng

Vậy hiệu quả trong cộng đồng của các vaccine ra sao? Rất khó có câu trả lời cho câu hỏi này, bởi vì việc triển khai tiêm vaccine đại trà chỉ mới thực hiện từ khoảng tháng 3/2021. Có vài quốc gia (như Chile chẳng hạn) làm sớm hơn, nhưng thời gian cũng chỉ trên dưới 1 năm. Tuy nhiên, tôi cũng đã cố công điểm qua những nghiên cứu như thế để có câu trả lời (xem Bảng số 1).

Về giảm lây nhiễm, chúng ta thấy rõ ràng là các vaccine như Pfizer, Moderna, AZ và cả CoronaVac có hiệu quả giống nhau, sau khi đã hiệu chỉnh cho dao động mẫu. Các vaccine vừa kể giảm nguy cơ lây nhiễm chừng 60 đến 75%.

Về giảm nguy cơ nhập viện, các vaccine đều có hiệu quả tuyệt vời. Nhưng về con số thì khác nhau, từ 43% (Pfizer) đến 94% (AZ).

Về giảm nguy cơ tử vong, vaccine Pfizer có hiệu quả cộng đồng rất tốt, giảm nguy cơ tử vong đến 72%. Ngay cả CoronaVac qua báo cáo ở Chile cũng giảm nguy cơ tử vong đến 86%.

3. Không thể so sánh hiệu quả vaccine

Các bạn chú ý cho bảng số liệu này: vaccine CoronaVac của Tàu có vẻ quá tốt. Cả 3 chỉ số về hiệu quả, CoronaVac đều tốt hơn các vaccine như Pfizer Moderna hay AZ! Người với ý nghĩ “In China We Trust” thì đây là chứng cớ quá tốt. Cái gì quá tốt thì đều đáng … nghi ngờ.

Nhưng không phải như vậy, không thể và không nên so sánh như vậy.

Lí do không thể so sánh giữa các con số về hiệu quả cộng đồng thì nhiều, nhưng tựu trung lại là 3 lí do chánh như sau:

Khác quần thể. Mỗi vaccine được triển khai một quần thể khác nhau, ví dụ như Chile khác với quần thể bên Anh và Do Thái, những nơi có hệ thống y tế rất khác nhau và hệ thống báo cáo cũng khác nhau. Do đó, các con số không thể so sánh trực tiếp được.

Cái gọi là ‘hiệu quả vaccine’ không chỉ phản ảnh tác động của vaccine, mà còn các biện pháp giãn cách xã hội. Hầu như ở bất cứ nước nào, triển khai tiêm chủng vaccine đều đi kèm theo các biện pháp giãn cách xã hội, thậm chí lockdown. Thành ra, con số đơn giản đó không cho chúng ta biết có thật sự là do vaccine hay do giãn cách xã hội, hay cả hai. Nhưng vì mỗi nơi có chánh sách và qui định giãn cách xã hội khác nhau, nên các con số không thể so sánh trực tiếp được.

Định nghĩa về ca nhiễm và tử vong cũng khác nhau giữa các nước. ‘Số ca nhiễm’ ở đây thật ra đa số là số ca dương tính xét nghiệm PCR (ở Chile) nhưng ở Anh thì còn thêm cả xét nghiệm xác định. Ngay cả định nghĩa thế nào là tử vong vì Covid cũng rất khác nhau giữa các nước. Do đó, con số hiệu quả giảm tử vong ở Chile (86%) hoàn toàn không có nghĩa là vaccine của Sinovac tốt hơn Pfizer (72%). Hoàn toàn không. Vạn lần không. Triệu lần không. 🙂

4. Ý nghĩa miễn dịch cộng đồng

Mục tiêu của tiêm vaccine là tạo ra một cộng đồng miễn dịch. Để đạt được miễn dịch cộng đồng, một phần trăm dân số phải/nên được tiêm chủng và/hay bị nhiễm. Ở Việt Nam con số phần trăm đó hay được nhắc đến là 70%, nhưng tôi không rõ lí do và cách tính toán ra sao. Tuỳ vào cách tính, con số này có thể dao động từ 30% đến 83%.

Con số phần trăm (tạm kí hiệu P) để đạt miễn dịch cộng đồng phụ thuộc vào 2 tham số: hệ số lây lan (R) và hiệu quả của vaccine (VE). Công thức rất đơn giản [2]:

P = (1 – 1/R) / VE

Hệ số lây lan dao động lớn giữa các quần thể, và ở Việt Nam, tôi ước tính từ số ca dương tính ở TPHCM, thì R có thể dao động trong khoảng 1.23 đến 1.50. Nếu hiệu quả vaccine là 60% (tức VE = 0.6, con số của AZ) thì P = 0.31, tức 31% dân số cần phải được tiêm chủng để đạt được miễn dịch cộng đồng với điều kiện R = 1.23.

Tuy nhiên, nếu R = 1.50, thì thành phố phải tiêm chủng AZ cho 56% dân số để đạt miễn dịch cộng đồng. Còn nếu R = 2.0 thì thành phố phải tiêm chủng cho 83% dân số để đạt miễn dịch cộng đồng.

Hệ số lây lan, như các bạn thấy, rất quan trọng. Biện pháp để giảm hệ số lây lan chủ yếu là giãn cách xã hội.

Ý nghĩa của những tính toán trên là: song song với triển khai tiêm vaccine thành phố vẫn phải duy trì giãn cách xã hội để đạt miễn dịch cộng đồng.

Tóm lại, con số về hiệu quả vaccine trong thử nghiệm lâm sàng thường cao hơn con số hiệu quả trong cộng đồng. Hiện nay, chúng ta chỉ biết hiệu quả của vaccine Pfizer, Moderna, AZ (và CoronaVac) trong cộng đồng, còn vaccine Sinopharm thì chưa có. Tất cả so sánh về hiệu quả của các vaccine đều không có ý nghĩa gì cả. Tỉ lệ dân số TPHCM cần tiêm vaccine để đạt miễn dịch cộng đồng có lẽ chỉ 56%?

_____

[1] https://nguyenvantuan.info/2021/08/01/vaccine-tau-sinopharm-va-sinovac-co-hieu-qua-ra-sao

[2] https://tuanvnguyen.medium.com/?p=bf72ffc3e138