Bàn thêm về vấn đề tử vong vì đông máu sau khi được tiêm vaccine tôi nghĩ khái niệm ‘vi tử’ (micromort) có thể giúp chúng ta suy nghĩ rõ ràng hơn.
Bất cứ hành động nào trong đời sống hàng ngày đều có nguy cơ gây ra tử vong, và những nguy cơ này tích luỹ theo thời gian. Ở Việt Nam, mỗi khi chúng ta lên yên xe gắn máy là đã có nguy cơ tử vong, dù nguy cơ đó không cao. Đi xe đò dù có tài xế lái, nhưng vẫn có nguy cơ tử vong nếu chẳng may bị tai nạn. Xuống biển tắm cũng có nguy cơ bị sóng cuốn đi hay cá mập ăn thịt, và nguy cơ chết chóc vẫn hiện hữu. Ra quán ăn uống có thể phơi nhiễm thực phẩm dơ bẩn, và ‘góp phần’ đưa chúng ta về nghĩa trang nhanh hơn. Uống một lon bia ở Việt Nam cũng góp phần tăng nguy cơ tử vong về lâu dài. Đối với phụ nữ, sanh đẻ cũng gây ra nguy cơ tử vong khá cao.
Biểu đồ thể hiện micromort cho nhiễm Covid-19. Ở độ tuổi 0-19, micromort cho nhiễm covid-19 là 30, và micromort trong dân số là 517. Nói cách khác, nguy cơ chết vì nguyên nhân khác cao hơn chết vì covid-19. Nhưng ở độ tuổi 70 trở lên, micromort cho covid-19 là 54000, còn micromort cho dân số là 38704; tức là nhiễm virus Vũ Hán tăng nguy cơ tử vong 40% so với nguy cơ ‘bình thường’. Ref: https://www.forbes.com/sites/theapothecary/2020/10/06/what-is-your-risk-of-dying-from-covid-19/?sh=346471296159
Chúng ta không thoát khỏi nguy cơ tử vong. Chúng ta chỉ có thể đối phó với nó sáng suốt thôi. Một cách đối phó là đánh giá và so sánh nguy cơ tử vong bằng khái niệm micromort mà tôi dịch là ‘vi tử’. Tôi đã đề cập đến khái niệm này trước đây [1], nên ở đây chỉ nói ngắn gọn và đặt nó trong bối cảnh tử vong sau khi bị đông máu do (?) tiêm vaccine covid-19.
Vi tử là một đơn vị xác suất tử vong. Nếu một hành động gây ra xác suất tử vong 1 trên 1,000,000 thì vi tử = 1. Ở Mĩ, một người Mĩ ‘trung bình’ có vi tử = 1 mỗi ngày (tức xác suất chết từ các nguyên nhân phi tự nhiên là 1 trên 1 triệu). Nguyên nhân phi tự nhiên ở đây là hành động mạo hiểm, bị điện giật, tai nạn giao thông, bị thiên thạch rớt trúng người, v.v. Chúng ta có thể lấy vi tử = 1 làm điểm tham chiếu.
Chúng ta thử áp dụng vi tử để đánh giá nguy cơ tử vong sau khi bị nhiễm virus Vũ Hán. Số liệu của WHO (Tổ chức Y tế Thế giới) cho biết tỉ lệ này dao động rất lớn giữa các quốc gia, từ 0.001% đến 1.63% [2] và tăng theo độ tuổi. Nếu hoán chuyển sang đơn vị vi tử thì nguy cơ tử vong 1% tương đương với 10,000 vi tử. Do đó, nguy cơ tử vong 1.63% tương đương với 16,300 vi tử.
Câu hỏi mà nhiều người quan tâm hiện nay hỏi là vi tử liên quan đến tử vong từ đông máu sau khi tiêm vaccine là bao nhiêu? Theo European Medicines Agency (EMA) báo cáo thì tính đến ngày 22/3/2021 đã có 18 ca tử vong từ hội chứng đông máu, và 25 triệu người đã được tiêm chủng [3]. Như vậy, tỉ lệ tử vong là 0.72 trên 1 triệu. Nói cách khác vi tử liên quan đến hội chứng đông máu sau khi tiêm vaccine AstraZeneca là 0.72.
Bây giờ thì chúng ta đã có kết quả để so sánh. Nếu bị nhiễm virus Vũ Hán thì vi tử là 16,300. Nếu được tiêm chủng thì vi tử từ hội chứng đông máu là 0.72. Rõ ràng là nguy cơ đông máu và tử vong từ đông máu là rất thấp so với nguy cơ tử vong từ virus.
Tôi suy nghĩ về 33 ca tử vong sau khi được tiêm vaccine ở Na Uy (và 10 ca ở Đức). Hôm qua, con số là 30, nay tăng thêm 3 ca (chưa kể 10 ca tử vong ở Đức). Sự gia tăng này làm cho nhiều người trong cộng đồng và giới báo chí rất quan tâm. Nhưng cần phải bình tâm suy nghĩ và đánh giá cho khách quan. Với những dữ liệu có được tôi nghĩ nguy cơ tử vong sau khi tiêm vaccine chỉ bằng 1/10 so với nguy cơ ở những người không tiêm vaccine.
Cách khách quan nhứt là chúng ta quay lại bảng 2×2 mà tôi bàn trong một cái note trước đây. Chúng ta so sánh nguy cơ tử vong ở những người được tiêm vaccine và những người không tiêm vaccine.
Theo các giới chức y tế, Na Uy đã tiêm chủng vaccine Pfizer cho 42,000 người (tuyệt đại đa số là cư dân viện dưỡng lão). Trong số này có 33 người chết sau khi được tiêm. Họ còn nói rằng nguy cơ tử vong dưới 1 phần ngàn (“well under 1 out of 1000”) [1]. Trước đây thì họ nói nguy cơ tử vong là 0.04% [2]. Nhưng họ ‘quên’ nói rằng đây là nguy cơ tử vong trong MỘT TUẦN. Chúng ta thử tính chính xác nguy cơ tử vong 1 tuần ở người được tiêm vaccine:p1 = 33 / 42000 = 0.00078.
Thế còn nguy cơ ở người không tiêm vaccine thì sao? Một cách tốt nhứt là xem xét qua y văn về nguy cơ tử vong ở các viện dưỡng lão bên Na Uy. May mắn thay, đã có một nghiên cứu về vấn đề này [3], và trong nghiên cứu này, họ theo dõi 690 người ở viện dưỡng lão suốt 3 năm trời để ghi nhận nguy cơ tử vong. Kết quả cho thấy nguy cơ tử vong trong 6 tháng đầu là 17%. Nếu nguy cơ tử vong phân bố đồng đều theo thời gian thì nguy cơ tử vong 1 tuần là:
p1 = 33 / 42000 = 0.00078.
Thế còn nguy cơ ở người không tiêm vaccine thì sao? Một cách tốt nhứt là xem xét qua y văn về nguy cơ tử vong ở các viện dưỡng lão bên Na Uy. May mắn thay, đã có một nghiên cứu về vấn đề này [3], và trong nghiên cứu này, họ theo dõi 690 người ở viện dưỡng lão suốt 3 năm trời để ghi nhận nguy cơ tử vong. Kết quả cho thấy nguy cơ tử vong trong 6 tháng đầu là 17%. Nếu nguy cơ tử vong phân bố đồng đều theo thời gian thì nguy cơ tử vong 1 tuần là:
p2 = 0.17 / 26.07 tuần = 0.0065
Nguy cơ này thấp hơn một chút so với nguy cơ tử vong trong cộng đồng người 80 tuổi. Theo lifetable của Na Uy [4], người 80 tuổi có nguy cơ tử vong trong 1 tuần là 0.0075, cao hơn 10 lần so với nguy cơ ở người tiêm vaccine.
Như vậy, so sánh giữa p1 và p2, chúng ta thấy nguy cơ tử vong sau khi tiêm vaccine thấp hơn nhiều, chỉ bằng 1/10 nguy cơ tử vong ở những người trong viện dưỡng lão không tiêm vaccine. Rất tiếc là giới báo chí và ngay cả giới chức y tế không biết đến những con số này, nên họ làm cho cộng đồng quá quan tâm.
Tóm lại, so sánh khách quan cho thấy nguy cơ tử vong sau khi tiêm vaccine tuy nhìn vào con số tuyệt đối (33 người) thì có vẻ cao, nhưng so sánh với nguy cơ tử vong ‘bình thường’, thì rất thấp. Giới chức y tế Na Uy có lí khi nói rằng họ chưa cảm thấy báo động về biến cố 33 người chết sau khi tiêm vaccine, vì lợi ích vẫn cao hơn nhiều so với tác hại.
Một cách đánh giá khác là dùng khái niệm ‘vi tử’ (micromort) cũng cho ra kết quả như trên:
Có lẽ hai chữ đó, vi tử và vi sống làm các bạn ngạc nhiên trong năm mới, nhưng đó là một sự cố ý. Nhân dịp đầu năm, tôi xin chia sẻ cùng các bạn một cách nhìn về rủi ro trong cuộc sống qua hai chỉ số tôi tạm dịch là vi tử (micromort) và vi sống (microlife).
Chúng ta sống trong một thế giới đầy hiểm nguy. Hiểm nguy từ những hành vi và hành động hàng ngày. Chúng ta ăn thịt động vật, chúng ta hút thuốc lá và uống bia, rượu chát, tất cả những hành vi đó đều ảnh hưởng đến tuổi thọ của chúng ta. Ngay cả khi chúng ta ra ngoài nhà trên cái xe gắn máy hay xe đạp, thậm chí chúng ta đi bộ tập thể dục cũng có nguy cơ tử vong. Ô nhiễm không khí cũng giết chúng ta một cách dần dần, nhưng vô hình. Không nói ra thì ai cũng biết các bệnh phổ biến như cao huyết áp, tiểu đường, béo phì, loãng xương, tim mạch, v.v. đều tăng nguy cơ tử vong — không ít thì nhiều. Có thể nói không ngoa rằng mỗi hành vi và hành động chúng ta làm đều đe doạ đến cái chết của chính chúng ta.
Vấn đề là làm sao định lượng các nguy cơ để đi đến một quyết định tối ưu cho từng ngày. Giữa ăn chay và ăn thịt động vật, tôi chọn thói quen nào cho an toàn? Báo chí viết về những tai nạn kinh hoàng mà tất cả hành khách máy bay đều tử vong không tìm thấy dấu vết, vậy tôi có nên đi máy bay? Mùa dịch Vũ Hán ai cũng sợ vì nghĩ rằng hễ bị nhiễm virus là tương đương với án tử hình. Những nỗi sợ có khi dẫn đến những quyết định phi lí trong đời sống hàng ngày. Nhưng trong thực tế, chúng ta không thể nào loại bỏ các mối nguy cơ, bởi vì thế giới này là một sự hiểm nguy. Do đó, chúng ta cần phải có một phương pháp định lượng các mối nguy cơ hàng ngày để so sánh và có những quyết định sáng suốt.
Trước hết cần phải phân biệt 2 loại nguy cơ: cấp tính và mãn tính. Nguy cơ cấp tính như tên gọi là nguy cơ tử vong ngay khi một biến cố xảy ra. Chẳng hạn như nguy cơ tử vong khi xe auto bị tai nạn. Trường hợp của nghệ sĩ Chí Tài có thể xem là nguy cơ cấp tính vì anh chết ngay sau khi bị đột quị. Nguy cơ mãn tính là loại nguy cơ tích luỹ theo thời gian. Chẳng hạn như hút thuốc lá sẽ không giết chết bạn ngay, mà tuỳ thuộc vào lượng thuốc lá và thời gian bạn hút. Chúng ta đã thấy nhiều người hút thuốc lá nhưng họ có tuổi thọ trung bình cao hơn trung bình (ví dụ như sống đến tuổi 80 hay 90). Tuy nhiên, nhìn chung người hút thuốc lá có xác suất (nguy cơ) tử vong cao hơn và sớm sớm hơn những người không hút thuốc lá. Đa số chúng ta đối phó với nguy cơ mãn tính qua các hành vi và hành động hàng ngày.
Vi tử
Ronald Howard là một giáo sư về hệ kinh tế thuộc Đại học Stanford, và ông rất quan tâm đến nguy cơ. Vào thập niên 1970s, ông đề xướng khái niệm micromort (viết tắt từ chữ micro-mortality) [1] mà tôi tạm dịch là vi tử. Một cách ngắn gọn, vi tử có nghĩa là xác suất tử vong 1 trên một triệu (1 / 1,000,000). Một vi tử bằng 1 phần triệu. Nếu hành vi của bạn liên quan đến một xác suất tử vong 10 trên 1 triệu, thì vi tử của hành vi này là 10. Chẳng hạn như ở Anh, trong thời gian 1998 – 2009 có chừng 12 triệu lượt lặn với bình dưỡng khí (scuba diving) và trong cùng thời gian có 122 người tử vong; do đó vi tử của hành động này là 10.
Chúng ta có thể ứng dụng khái niệm vi tử vào thực tế để đánh giá tình hình trong nước. Theo báo chí, mỗi năm có khoảng 7700 ca tử vong vì tai nạn giao thông [2]. Dân số Việt Nam là 97 triệu, chúng ta có thể ước tính vi tử cho tai nạn giao thông là ~0.21:
7700 / (97 * 365) = 0.21
So với nhiễm virus Vũ Hán ra sao? Tính từ tháng 1/2020 đến nay, Việt Nam ghi nhận 1456 ca nhiễm; trong số này có 35 người chết. Như vậy, vi tử liên quan đến dịch Vũ Hán là:
35 / (97 * 365) = 0.001
Nói cách khác, ở Việt Nam tai nạn giao thông ở Việt Nam nguy hiểm hơn nhiều so với nhiễm virus Vũ Hán. Cố nhiên, điều đó không có nghĩa là đánh giá thấp tác động của dịch bệnh, nhưng là một cách để so sánh nguy cơ tử vong ở cấp độ quần thể. Cần nói thêm rằng vi tử cho dịch Vũ Hán ở New York là … 50.
Vi sống
Một thước đo nguy cơ khác có tên là microlife, mà tôi tạm dịch là vi sống. Ý tưởng microlife là một sáng kiến của Giáo sư David Spiegelhalter, một chuyên gia thống kê học và giáo sư về hiểu nguy cơ thuộc Đại học Cambridge. Microlife là một cách định lượng sự tác động của một hành vi, hành động hay một yếu tố nguy cơ (risk factor) đến tuổi thọ con người. Trong một bài báo trên BMJ [3], ông định nghĩa rằng mỗi vi sống tương đương với 30 phút giảm hay tăng tuổi thọ.
Để hiểu cách mà Spiegelhalter đi đến định nghĩa đó, chúng ta có thể xem qua một ca tiêu biểu như sau. Tuổi thọ trung bình của một thanh niên 22 tuổi ở Anh là 79. Do đó, đối với một thanh niên 22 tuổi, anh ta sẽ sống thêm 57 năm nữa. Tính chi tiết thêm: 57 năm là 20,800 ngày, hay 500,000 giờ. Nói cách khác, một thanh niên 22 tuổi kì vọng sống 1 triệu nửa giờ. Do đó, 30 phút tuổi thọ được xem là 1vi sống.
Vi sống là một thước đo lí tưởng cho các nguy cơ mãn tính vì các nguy cơ này tích luỹ theo thời gian. Chẳng hạn như nếu bạn hút 2 điếu thuốc lá mỗi ngày, thì hành vi này tương đương với 1 vi sống mỗi ngày. Tương tự, mỗi 5 kg tăng cân nặng sẽ làm bạn mất 1 vi sống mỗi ngày. Ngược lại, mỗi 20 phút (mỗi ngày) thể dục giúp bạn có thêm 2 vi sống [4].
Bởi vì nguy cơ tử vong ở nam giới khác với nữ giới, nên vi sống cho mỗi hành vi cũng khác nhau giữa 2 giới tính. Vi sống cũng thay đổi theo địa lí. Sau đây là vi sống cho một số hành vi hàng ngày:
Hành vi
Vi sống cho nam giới
Vi sống cho nữ giới
Hút thuốc lá 15 – 25 điếu
-10
-9
Uống 10 g alcohol
+1
+1
Mỗi 5 kg/m2 tăng BMI trên 22.5
-3
-3
Ăn thịt đỏ 1 phần (85 g)
-1
-1
Ăn trái cây và rau xanh (5 serving)
+4
+3
Uống 2-3 tách cà phê
+1
+1
Tập thể dục 20 phút ở liều lượng trung bình
+2
+2
Dùng statin mỗi ngày
+1
+1
Sống vào thập niên 2010 so với 1980
+8
+5
Ví dụ cách diễn giải: người hút thuốc lá 15-25 điếu mỗi ngày sẽ có tuổi thọ giảm 10 vi sống mỗi ngày (ở nam) và 9 vi sống (ở nữ). Nhưng người uống 2-3 cà phê mỗi ngày thì có vi sống tăng 1 đơn vị (30 phút) mỗi ngày. Nguồn: https://en.wikipedia.org/wiki/Microlife#cite_note-bmj-1
Các bạn có thể vào trang web này để tự tính toán vi sống cho mình:
Tóm lại, kể từ giây phút chúng ta được sanh ra, mỗi giây phút trôi qua đều tăng nguy cơ tử vong. Nói đúng ra, theo quan điểm sinh học phân tử, các cơ phận trong người chúng ta chết đi và sống lại trong từng giây phút. Đây là một qui luật tự nhiên. Chúng ta phải sống với qui luật này, tức sống với nguy cơ (bởi vì chúng ta không bao giờ loại bỏ được nguy cơ); vấn đề là phải sống với nó một cách sáng suốt.
Bảng số liệu trên giúp chúng ta sống sáng suốt. Nếu bạn muốn cải thiện ‘vi sống’ thì nên sống thân thiện với thiên nhiên hơn: tập ăn chay hay ăn trái cây thường xuyên hơn, tập thể dục chừng 20 phút mỗi ngày, hạn chế 2-3 tách cà phê mỗi ngày, và duy trì cân nặng ở mức vừa phải.
____
[1] Fry AM, et al. Micromorts—what is the risk? Br J Oral Maxillofac Surg 2016;54:230-1.
Tuan V. Nguyen AM 